تاج‌الدین زکریاتاجُ الدّینِ بْنِ زَکَریّا، عَبشَمی نقشبندی حنفی سنبهلی (د ۱۰۵۰ق/ ۱۶۴۰م)، نوادۀ سلطان عثمانی ، صوفی مشهور و از مشایخ سلسلۀ نقشبندیۀ هند بود. ۱ - اساتیدوی در سنبهل هند به دنیا آمد و در همان‌جا مقدمات علوم را فرا گرفت. پس از آن، در جست‌و‌جوی شیخ طریقت به شهرهای مختلف هند سفر کرد و با اقامت در اجمیر و ناگور، از روحانیت مشایخ و بزرگان طریقۀ چشتیه ، نظیر خواجه معین‌الدین چشتی و حمیدالدین ناگوری بهره برد و در ناگور مدت‌ها به ریاضت و چله‌نشینی پرداخت [۱]
محمدامین محبی دمشقی، خلاصة الاثر، ج۱، ص۴۶۴-۴۶۵، قاهره، ۱۲۸۴ق.
[۲]
عبدالحی، نزهة الخواطر، ج۵ ص۱۰۰-۱۰۱، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباددکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
و چنان‌که از خود وی منقول است، با استفاده از روحانیت شیخ نجم‌الدین کبری ، آداب ذکر و اصول طریقۀ کبرویه را نیز فراگرفت و دربارۀ آن رساله‌ای نیز نوشت. [۳]
محمدامین محبی دمشقی، خلاصة الاثر، ج۱، ص۴۶۹، قاهره، ۱۲۸۴ق.
وی آن‌گاه نزد شیخ الله‌بخش شطّاری ، از خلفای سیدعلی بن قوام هندی رفت و پس از آن‌که ۳ ماه به دستور او به خدمت در مطبخ خانقاه پرداخت، از او تلقین ذکر طریقۀ عشقیه را یافت و پس از طی مراتب سلوک، از شیخ خود در طریقه‌های عشقیه، قادریه ، چشتیه و مداریه اجازۀ ارشاد گرفت. مدت سلوک و اقامت تاج‌الدین نزد شیخ‌الله‌بخش ظاهراً ۱۰ سال بود و پس از آن برای ارشاد مریدان به سنبهل رفت. [۴]
محمدهاشم کشمی، زبدة المقامات، ج۱، ص۷۰، لکهنو، ۱۲۹۰ق.
[۵]
محمدامین محبی دمشقی، خلاصة الاثر، ج۱، ص۴۶۵-۴۶۶، قاهره، ۱۲۸۴ق.
[۶]
عبدالحی، نزهة الخواطر، ج۵، ص۱۰۱، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباددکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
پس از درگذشت شیخ‌اللّٰه‌بخش و تقریباً مصادف با بازگشت خواجه محمدباقی باللّٰه نقشبندی از سفر ماوراءالنهر به هند ، تاج‌الدین به دیدار او شتافت و دست ارادت به وی داد. باقی‌بالله نیز از او به نیکی استقبال کرد و شیوۀ ذکر و اصول طریقۀ نقشبندیه را به او آموخت. ظاهراً تاج‌الدین مراتب سلوک این طریقه را به سرعت طی کرد و نخستین کسی بود که از باقی بالله اجازۀ ارشاد گرفت [۷]
محمدهاشم کشمی، زبدة المقامات، ج۱، ص۷۰-۷۱، لکهنو، ۱۲۹۰ق.
[۸]
عبدالحی، نزهة الخواطر، ج۵، ص۱۰۱، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباددکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
پس از آن به سنبهل بازگشت، اما همچنان به مدت ۱۰ سال با خواجه باقی بالله مکاتبه و مصاحبت داشت و گاه و بی گاه در دهلی به دیدار او می‌رفت.برخی مکتوبات باقی بالله به تاج‌الدین در این دوران در منابع آمده است. [۹]
محمدهاشم کشمی، زبدة المقامات، ج۱، ص۷۳-۷۶، لکهنو، ۱۲۹۰ق.
[۱۰]
عبدالحی، نزهة الخواطر، ج۵، ص۱۰۱، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباددکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۱۱]
محمدصادق کشمیری همدانی، کلمات الصادقین، ج۱، ص۱۸۳، به کوشش محمدسلیم اختر، اسلام‌آباد، ۱۹۸۸م.
۲ - محدود کردن هدایت سالکان به طریقه نقشبندیهبا آن‌که تاج‌الدین از طریقه‌های متعددی اجازۀ ارشاد یافته بود و در ابتدا هر مریدی را به طریقه‌ای که طالب آن بود، هدایت می‌کرد، اما پس از چندی به دستور باقی بالله، ارشاد خود را به طریقۀ نقشبندیه محدود کرد و تنها به این شیوه به هدایت سالکان پرداخت. [۱۲]
محمدامین محبی دمشقی، خلاصة الاثر، ج۱، ص۴۶۹، قاهره، ۱۲۸۴ق.
[۱۳]
عبدالحی، نزهة الخواطر، ج۵، ص۱۰۱-۱۰۲، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباددکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
۳ - شاگردانپس از مرگ خواجه باقی بالله، تاج‌الدین که دستخوش اندوه شدید بود ــ به باور برخی از محققان، به سبب پاره‌ای اختلافات بر سر جانشینی خواجه ــ به کشمیر، عراق و سرانجام به حرمین شریفین سفر کرد و در مکه مجاور شد. [۱۴]
محمدصادق کشمیری همدانی، کلمات الصادقین، ج۱، ص۱۸۳، به کوشش محمدسلیم اختر، اسلام‌آباد، ۱۹۸۸م.
[۱۵]
محمدهاشم کشمی، زبدة المقامات، ج۱، ص۷۶، لکهنو، ۱۲۹۰ق.
[۱۶]
عبدالحی، نزهة الخواطر، ج۵، ص۱۰۲، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباددکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
در اثنای این سفرها نیز مریدان بسیار به او روی آوردند که از جملۀ آنان شیخ محمد علان (د ۱۰۳۱ق) بود که به پرهیزگاری و علم و ریاضت شهرت داشت. از دیگر مریدان وی نیز می‌توان به استاد احمد ابوالوفاء و فرزندش موسی، سیدمحمود بن اشرف حسنی ، داماد شیخ و صاحب کتاب تحفةالسالکین فی ذکر تاج‌العارفین، محمدمیرزا فرزند محمد معروف سروجی دمشقی، امیر یحیی بن علی پاشا ، شیخ ابراهیم بن حسن حنفی احسایی ، شیخ ابوبکر حضرمی و شیخ عبیدالله بن محمد باقی دهلوی اشاره کرد. [۱۷]
محمدامین محبی دمشقی، خلاصة الاثر، ج۱ ص۴۶۴، قاهره، ۱۲۸۴ق.
[۱۸]
عبدالحی، نزهة الخواطر، ج۵، ص۱۰۲، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباددکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
۴ - وفاتوی در زمان اقامت خود در مکه برخی از رساله‌های فارسی خواجگان نقشبندی را به عربی ترجمه کرد. این امر در معرفی صوفیان نقشبندی نزد مردم سرزمین‌های مکه، مدینه ، سوریه ، نجد ، یمن و بصره بسیار مؤثر بود. تاج‌الدین در مکه وفات یافت و در آرامگاهی در دامنۀ کوه قُعَیقَعان که گفته می‌شود در زمان حیات خود آماده کرده بود، به خاک سپرده شد. [۱۹]
محمدامین محبی دمشقی، خلاصة الاثر، ج۱، ص۴۷۰، قاهره، ۱۲۸۴ق.
۵ - آثاردر برخی از منابع رساله‌هایی چون رسالة فی انواع الاطعمة و کیفیة طبخها، رسالة فی کیفیة غرس‌الاشجار و رسالة فی انواع الطب ، [۲۰]
محمدامین محبی دمشقی، خلاصة الاثر، ج۱، ص۴۶۸، قاهره، ۱۲۸۴ق.
و نیز کتاب‌هایی چون الصراط المستقیم، جامع الفوائد و نفحات الالٰهیة فی موعظة النفس الزکیة [۲۱]
بغدادی، هدیه، ج۱، ص۷۴۴.
[۲۳]
نامۀ دانشوران، قم، ج۸، ص۱۸۶، ۱۳۷۹ق.
به‌تاج‌الدین نسبت داده شده است که امروزه نسخه‌ای از آن‌ها در دست‌نیست.دیگر آثار وی که نسخه‌های خطی آن‌ها در کتابخانه‌های جهان نگهداری می‌شود، اینهاست: ۱. ترجمۀ نفحات الانس من حضرات القدس جامی به عربی [۲۴]
خدیویه، فهرست، ج۲، ص۷۵.
۲. ین‌الحیات علی بن حسین کاشفی. [۲۵]
خدیویه، فهرست، ج۲، ص۷۵.
[۲۶]
ظاهریه، خطی (تصوف)، ج۱، ص۲۹۱-۲۹۲.
تاج‌الدین این کتاب را در ۱۰۲۹ق/۱۶۲۰م به عربی ترجمه کرده است.۳. آداب المریدین، یا آداب المشیخة و المریدین الطالبین در ۷ فصل. [۲۷]
ظاهریه، خطی (تصوف)، ج۱، ص۴۴-۴۳.
[۲۸]
خدیویه، فهرست، ج۷، ص۳۱۲.
۴. رسالة فی سلوک خلاصة (خاصة) السادة النقشبندیة، در باب آداب و سلوک طریقۀ نقشبندیه که سخنان خواجه عبدالخالق غجدوانی (د ۵۷۵ق) نیز در آن گرد آمده، و شرح شده است. [۲۹]
خدیویه، فهرست، ج۷، ص۳۱۲.
شیخ عبدالغنی نابلسی (د ۱۱۴۳ق)، شارح برخی از آثار ابن عربی ، در ۱۰۸۷ق بر این رساله شرحی با عنوان مفتاح المعیة فی طریقة النقشبندیة نوشته است. [۳۰]
حاجی‌خلیفه، کشف الظنون، ج۶، ص۳۱، به کوشش فلوگل، لندن، ۱۸۴۲- ۱۸۵۸م.
۵. اصول الطریقة النقشبندیة یا رسالة فی طریقة النقشبندیة، در باب آداب سالکان طریقۀ نقشبندیه. [۳۱]
ظاهریه، خطی (تصوف)، ج۱، ص۹۴-۹۵.
[۳۲]
فهرست نسخه‌های خطی عربی کتابخانۀ ندوة العلماء لکهنو، دهلی‌نو، ج۳، ص۵۴۸، ۱۳۶۵ش.
۶. رسالة فی الفقه، که رساله‌ای است دربارۀ فرایض وضو و سنت‌های مربوط به آن و نیز آداب نماز ، روزه ، حج و زکات . [۳۳]
عبدالله جبوری، فهرست المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد، ج۱، ص۶۷۸، بغداد، ۱۹۷۴م.
[۳۴]
عبدالله جبوری، فهرست المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد، ج۴، ص۳۴۳، بغداد، ۱۹۷۴م.
۷. اسرار العبادة. اثری نیز با عنوان اعلام سائر الانام بقصة السیل الذی سقط منه بیت‌الله الحرام... به وی منسوب است. این کتاب شرح واقعۀ سیل ۱۰۳۹ق شهر مکه است که به انهدام خانۀ کعبه منجر گردید. نسخۀ خطی آن در کتابخانۀ برلین موجود است. ۶ - فهرست منابع(۱) بغدادی، هدیه. (۲) عبدالله جبوری، فهرس مخطوطات حسن الانکرلی، نجف، ۱۳۸۷ق. (۳) عبدالله جبوری، فهرست المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد، بغداد، ۱۹۷۴م. (۴) حاجی‌خلیفه، کشف الظنون، به کوشش فلوگل، لندن، ۱۸۴۲- ۱۸۵۸م. (۵) خدیویه، فهرست. (۶) ظاهریه، خطی (تصوف). (۷) عبدالحی، نزهة الخواطر، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباددکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م. (۸) فهرست نسخه‌های خطی عربی کتابخانۀ ندوة العلماء لکهنو، دهلی‌نو، ۱۳۶۵ش. (۹) عمررضا کحاله، معجم‌المؤلفین، بیروت، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م. (۱۰) محمدهاشم کشمی، زبدة المقامات، لکهنو، ۱۲۹۰ق. (۱۱) محمدصادق کشمیری همدانی، کلمات الصادقین، به کوشش محمدسلیم اختر، اسلام‌آباد، ۱۹۸۸م. (۱۲) محمدامین محبی دمشقی، خلاصة الاثر، قاهره، ۱۲۸۴ق. (۱۳) نامۀ دانشوران، قم، ۱۳۷۹ق. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تاج‌الدین زکریا»، ج۱۴، ص۵۶۵۹. |